آموزههای زلزله «ورزقان»
دو زمینلرزه پیدرپی در ۲۱مرداد ۹۱ در ساعت ۱۶:۵۳ با بزرگای گشتاوری ۴/۶ و ساعت ۱۷:۰۴ با بزرگای گشتاوری ۳/۶ در ۲۵کیلومتری غرب اهر و حدود ۵۰کیلومتری شمالشرق تبریز موجب تلفات جانی (۳۰۷ کشته) و خسارت مالی و هراس مردم در پهنه رومرکزی در استان آذربایجانشرقی شد. یکی از دلایل تلفات به نسبت محدود این رویداد، وقوع زمینلرزه در روشنایی روز بود، به نحوی که بسیاری از مردم (بهویژه کشاورزان منطقه) زیر سقفها نبودند و برای انجام کار، خانهها را ترک کرده بودند. حدود ۵۵درصد از تلفات این زلزله نیز یا به کودکان زیر ۱۰سال یا به سالخوردگان بالای ۶۰سال مربوط بود. وقوع پسلرزهها و جو شایعات که هر روز خبر (بیپایه) از وقوع زلزلهای مهم در ساعات بعد در همان روز میداد، موجب هراس و وحشت مردم اهر و تبریز و ورزقان برای حدود دوهفته بعد از رخداد زلزله و استقرار آنها در محدوده هوای باز در شهرهای مذکور شد. بیشترین تلفات انسانی از روستاهای باجهباج، گوردره و دبنو و شهر ورزقان گزارش شد. در تاریخ ۲۳بهمن۱۳۳۱ در زمان دولت زندهیاد دکتر «محمد مصدق» (و حدود ششماه قبل از کودتای ۲۸مرداد ۳۲) زمینلرزه ترود در جنوب شاهرود با بزرگای ۴/۶ موجب کشتهشدن بیش از ۸۰۰نفر از هممیهنان ما شد. در همان دهه۳۰شمسی در روز ۱۱تیر ۱۳۳۶، وقوع زمینلرزهای با بزرگای ۹/۶، در سنگچال (بندپی مازندران- در جنوب آمل) در منطقه کوهستانی شمال البرز مرکزی حدود هزارو۲۰۰نفر تلفات برجا گذاشت. سهسال بعد در تاریخ چهارماردیبهشت ۱۳۳۹ زلزلهای با بزرگای ۶ در لارستان فارس بیش از ۴۰۰نفر کشته داشت. در دهمشهریور سال۱۳۴۱ زلزلهای با بزرگای ۱/۷ در بویینزهرا در دشت قزوین موجب بیش از ۱۲هزار کشته شد. از ۱۳۳۱ و زلزله ترود که اولین زلزلهای بود که مرحوم استاد «آبدالیان» استاد دانشگاه تهران آن را مورد مطالعه علمی در ایران قرار داد تا سال ۱۳۹۳، سابقه مطالعه علمی زمینلرزههای ایران، ۶۲ساله شد. نگاهی مجدد به زمینلرزههای مهم و مخرب دهه گذشته از زلزله اولتیر چنگوره، آوج۱۳۸۱ (بزرگای ۳/۶ و ۲۶۱ کشته)، زلزله پنجمدی ۱۳۸۲ بم (بزرگای ۵/۶ و حدود ۳۳هزارکشته)، زلزله چهارماسفند ۱۳۸۳ داهوییه زرند (بزرگای ۵/۶ و ۶۵۰نفر کشته) تا زمینلرزههای دوگانه ورزقان آذربایجانشرقی در سال ۱۳۹۱، نشان میدهد هرگاه زمینلرزهای با بزرگای بیش از ۶ در محدودهای مسکونی رخ داده (و تراکم جمعیت روستایی یا شهری در آن ناحیه قابلملاحظه بوده است)، تلفات بیش از صدنفر نیز رخ داده است. متاسفانه از این نظر طی این ششدهه ایمنی مردم در مناطق مختلف لرزهخیز ایران، به حد قابلقبولی نرسیده و تاسف بیشتر آن است که هرچه در این ششدهه جمعیت افزایش یافته است، به دلیل آسیبپذیری بالا در مناطق مسکونی، میزان تلفات ما در نواحی مسکونی نیز بیشتر شده و در آینده نیز احتمال تلفات زیاد در هر زلزله با بزرگای بیش از ۶ که در نواحی مسکونی یا نزدیک آن رخ دهد، وجود دارد.
در زلزله ورزقان، از نظر اطلاعرسانی در ساعات اول وضع نابسامانی به وجود آمد و دلیل این وضع نابسامان، اعلام یک خبر محلی اشتباه مبنی بر نبود هرگونه تلفات در این رخداد و اعلام دلیل (غلط) برای این بیتلفاتبودن (فرضی) بود که موجب کمتوجهی به این رخداد در ساعات اولیه بهویژه در رسانه ملی شد که حساسیت و عصبانیت بعضی از مردم در پهنه زلزلهزده را بهدنبال داشت. البته رسانهها و بهویژه رسانه ملی، در روزها و ماههای بعد به درستی تلاش کردند تا این اشکال را جبران کنند. دولت وقت در آن زمان اعلام کرد در مدت ۴۰روز، بناهای ویرانشده تکمیل و تا قبل از شروع فصل سرما به مردم تحویل خواهد شد اما محققنشدن بهموقع این وعده نیز مزید بر علت شد و بیاعتمادی و اختلال در فرآیند بازسازی را در پی داشت. ارتباطهای تلفنهمراه در روستاهای سانحهدیده تا روز ششم بعد از رخداد برقرار نشد. البته گاز منطقه بهطور مطلوب مهار و از بروز خسارات جدی ممانعت بهعمل آمد. از نکتههای قابلتوجه در این رویداد، تخریب و تعطیلی بیمارستانهای تازهتاسیس در هریس و اهر بود (حدود ۱۱ماه بعد از افتتاح) به نحوی که خدمات بهداشتی در حیاط این بیمارستانها به آسیبدیدگان ارایه شد.
در مورد بازسازی نیز وضع همچنان دارای ابهامات گوناگون است: در ششماردیبهشت۱۳۹۲ استاندار آذربایجانشرقی در جلسه ستاد بازسازی مناطق زلزلهزده استان، وعده برگزاری جشن بازسازی مناطق زلزلهزده را در سالروز زلزله ورزقان (مرداد۹۲) داد. «دهقانی» نماینده ورزقان در مجلس در مرداد ۹۲ اعلام کرد «بنیاد مسکن فقط ۱۲هزارواحد مسکونی به زلزلهزدگان ارسباران تحویل داده است. در بسیاری از این واحدها نیز صرفا اسکلت و چاردیواری ساخته شده و هیچگونه امکاناتی از قبیل سرویس بهداشتی وجود ندارد و کارهایی از قبیل نازککاری و … انجام نشده است.» این در حالی است که مسوولان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی گفتند «بابت تکمیل داخل ساختمانها وظیفهای ندارند و فقط برای این کار تسهیلات در اختیار زلزلهزدگان قرار میگیرد.» امروزه بیشتر بناها بازسازی شده، ولی همچنان مساله اشتغال و مهاجرت مردم از مناطق زلزلهزده به سوی شهرهای دیگر، از مسایل اجتماعی باقیمانده در یک منطقه زلزلهزده (با تخریب عمدتا در مناطق روستایی) مانند ورزقان است. وضع آسیبپذیری و میزان آمادگی در مقابل زمینلرزه ۲۱مرداد۹۱ ورزقان هشدار مهمی برای لزوم آمادگی ما بهویژه در شهرهای مهمی مانند تبریز، تهران و مشهد است که در آنها با خطر و احتمال بالای رخداد زلزله مخرب و ریسک بالای زلزله مواجه هستیم چرا که به دلیل تمرکز بالای جمعیت چندینمیلیونی، احتمال آسیبپذیری زیاد است. زمینلرزه مهم بعدی آسیبی بس مهمتر از زلزله ورزقان به ما وارد خواهد کرد پس آماده باشیم.
* دانشیار زلزلهشناسی مهندسی، پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله
در مورد بازسازی نیز وضع همچنان دارای ابهامات گوناگون است: در ششماردیبهشت۱۳۹۲ استاندار آذربایجانشرقی در جلسه ستاد بازسازی مناطق زلزلهزده استان، وعده برگزاری جشن بازسازی مناطق زلزلهزده را در سالروز زلزله ورزقان (مرداد۹۲) داد. «دهقانی» نماینده ورزقان در مجلس در مرداد ۹۲ اعلام کرد «بنیاد مسکن فقط ۱۲هزارواحد مسکونی به زلزلهزدگان ارسباران تحویل داده است. در بسیاری از این واحدها نیز صرفا اسکلت و چاردیواری ساخته شده و هیچگونه امکاناتی از قبیل سرویس بهداشتی وجود ندارد و کارهایی از قبیل نازککاری و … انجام نشده است.» این در حالی است که مسوولان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی گفتند «بابت تکمیل داخل ساختمانها وظیفهای ندارند و فقط برای این کار تسهیلات در اختیار زلزلهزدگان قرار میگیرد.» امروزه بیشتر بناها بازسازی شده، ولی همچنان مساله اشتغال و مهاجرت مردم از مناطق زلزلهزده به سوی شهرهای دیگر، از مسایل اجتماعی باقیمانده در یک منطقه زلزلهزده (با تخریب عمدتا در مناطق روستایی) مانند ورزقان است. وضع آسیبپذیری و میزان آمادگی در مقابل زمینلرزه ۲۱مرداد۹۱ ورزقان هشدار مهمی برای لزوم آمادگی ما بهویژه در شهرهای مهمی مانند تبریز، تهران و مشهد است که در آنها با خطر و احتمال بالای رخداد زلزله مخرب و ریسک بالای زلزله مواجه هستیم چرا که به دلیل تمرکز بالای جمعیت چندینمیلیونی، احتمال آسیبپذیری زیاد است. زمینلرزه مهم بعدی آسیبی بس مهمتر از زلزله ورزقان به ما وارد خواهد کرد پس آماده باشیم.
* دانشیار زلزلهشناسی مهندسی، پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله