حاکم

در راس تمام تمام مسئولان ومدیران شهر، حاکم یا امیر هر ولایت قرار داشت . او اختیارات گسترده ای داشت وبرتمام سازمانها ونهادهای اداری وقضایی قلمروش نظارت می کرد. بیشتر حاکمان از میان شاه زادگان، امیرزادگان وبزرگان انتخاب می شدند. او گذشته از شهر ، به مناطق تابع نیز حکومت داشت .انتخاب؛ نصب وعزل مسئولان دیوان مظالم، کارکنان دفتر ثبت اسناد ورسیدگی به قباله های املاک ونظارت بر کار عسس، محتسب ونرخ بازار با او بود. کارهای عمرانی تحت نظارت او انجام می گرفت ومراقبت از وضع باروی شهر، پلها وبناهای عمومی نیز با او بود. همچنین به رئیس شهر در انجام خدماتش که گویا در آن عهد ، تعیین نرخ اجناس ورسیدگی به امور اصناف بود یاری می کرد. خارج از شهر، نگهداری وحفاظت از جاده های بازرگانی ونیز مراقبت از کاروانها در برابر خطر راه زنان نیز از وظایف او به شمار میرفت.(سلطان زاده پیشین ،ص ۲۰۸)

کلانتر یا رئیس شهر

پس از حاکم یا امیر، منصب رئیس شهر قرار داشت. اختیارات رئیس شهر بیشتر مسائل وامور داخلی بود وتحت نظارت حاکم کار می کرد. بنابراین، رسیدگی به امور اجتماعی واقتصادی وامور خدماتی که امروزه در حیطه اختیار شهرداریهاست، بر عهده رئیس شهر بود. از دوره حکومت ترکمانان در قرن نهم هجری تا دوره صفویه، منصبی با عنوان کلانتر شهر بوجود آمد.کلانتر، مسئول رسیدگی به امور اصناف وانجمنهای صنفی، محله های شهر، تقسیم کارهای اجتماعی وشهری بین زیردستانش، تعیین سهم مالیات هر صنف وگروه ونحوه پرداخت آن وکارهایی از این قبیل بود. وی مالیات اصناف وبنیچه هر کدام از پیشه وران را با کمک شخص سومی موسوم به نقیب که مهتر اصناف بود انجام می داد. گاهی اوقات تنبیه پیشه وران خطاکار وجلوگیری از اجحاف وگران فروشی آنان نیز برعهده کلانتر گذاشته می شد.

کدخدا

در سطح محلات شهر کداخدا وجود داشت که بیشتر از میان محترم ترین وثروتمند ترین افراد محل برگزیده می شد. از آنجا که  کدخدا با وضعیت اقتصادی واجتماعی اهالی محله آنان بود در زمینه مسائل اقتصادی واداری از طرف کلانتر وحاکم با او مشورت می شد واز او خواسته می شد تامالیتها یا هزینه های دیگر را بین اهالی تقسیم واز آنها وصول نماید.

محتسب

محتسب اختیارات گسترده ای داشت. زمینه فعالیت او را می توان مذهبی اقتصادی دانست. امر به معروف ونهی از منکر می کرد وهرجا خمهای شراب می یافت آنها را می شکست وخرابات را تعطیل می کرد. در زمینه اقتصادی نیز به تعیین نرخ اجناس می رداخت وبر قیمت آنها نظارت داشت. تا مانع از گرانفروشی شود. رسیدگی به کیفیت غذا ها نیز از وظایف محتسب بود واو می توانست ناگهانی وارد مغازه ای شود واجناس آن را بررسی کند. سرکشی به گرمابه ها وفضاهای عمومی شهر نیز از دیگر وظایف او بود. بیشتر محتسبان در محل نزدیک بازار ویا داخل آن بویژه در چهار سوقها مستقر بودند. در سده های نخستین هجری، محتسبان از میان عالمان وفقیهان برگزیده می شدند تا با امور واحکام شرعی آشنا باشند وبتوانند از عده وظایف برآیند. پس از حمله مغول به ایران رفته رفته از قدرت واختیارات محتسبین کاسته شد ولی در دوره قاجاریه، اداره ای به نام احتسابیه که دو شعبه احتساب وتنظیف داشت ، تشکیل شد. این اداره را میتوان نخستین گام برای ایجاد شهرداری به شکل امروزی در ایران دانست .این اداره متشکل بود از عده معدودی میراب که وظیفه آنان از یک سو تقسیم آب به محلات شهر واز سوی دیگر، نصب تعدادی فانوس بر سرگذرها به منظور تامین روشنایی شهر ضمناً آب پاشی معابر عمومی که همگی خاکی وناهموار وسنگلاخی بودند از جمله وظایف آن محسوب می شد.( یوسف فریودی، اداره امور شهرداریها، ص۵۶ ،۱۳۶۲)

عسس

امور انتظامی شهر بر عهده عسس بود. او وظیفه داشت هنگام شب در بازار ومحله های شهر به گشت زنی پرداخته، افراد مظنون را دستگیر واز آنها بازجویی کند. عسس ها در مقابل سرقت اموال شهر نشینان مسئول بودند ودر صورت وقوع سرقت باید اموال دزدی را پیدا کرده یا خسارت آن را به صاحبش می پرداختند. سرپرست عسس ها میر شب یا میر عسس نام داشت.

داروغه

اگرچه وظایف داروغه تا پیش از دوره صفویه بیشتر لقب حاکم شهر بود ، اما از آن دوره به بعد امور انتظامی ومراقبت از رعایت قوانین، بطور خاص برعهده داروغه گذاشته شد. این سمت در دوره ناصر الدین شاه از میان رفت وبه جای آن نظمیه تهران به کمک کارشناسان خارجی تاسیس شد.

قاضی

منصب قضاوت از مهمترین منصبها به شمار می رفت ودارنده آن احترام ومنزلت بسیار داشت. در ابتدا که تشکیلات اداری استحکام وگسترش زیادی پیدا نکرده بودند، حکام شرع به همه امور قضایی رسیدگی می کردند اما در پی گسترش شهرها وافزایش مسائل مورد اختلاف، برخی از دعاوی ومشکلات ساده یا جزایی به مقامات دیگر واگذار شد وبه این ترتیب به تدریج سه نوع محکمه بوجود آمد:

اول : محاکم شرع که تحت نظر حکام شرع اداره می شد ودر آنها به دعاوی قضایی، عقود ، خرید وفروش، ازدواج، طلاق ومسائل مهم دیگر رسیدگی می کردند.

دوم:محاکم عرف که در آنها به امور جزایی از قبیل جرح و قتل ،سرقت و غارت رسیدگی می شدو قضات جزایی و داروغه ها تحت نظر دیوان بیگی که ناظر کل عدلیه بود،مسئولیت رسیدگی به ا مور مزبور را بر عهده داشتند.

سوم: محاکم حسبت که در آن به امور اوزان و نرخها و برخی از مسائل صنفی و شهرداری رسیدگی می شد و مسئولیت آن با محتسب بود.

منابع

شهر نشینی در ایران از دیگاه جامعه شناسی تاریخی // اشرف، احمد

مقدمه ای بر تاریخ شهر وشهر نشینی در ایران  // ۱۳۶۷ شیعه، اسماعیل